یکی از چندین اختلال مربوط به شخصیت، اختلال شخصیت اجتنابی است که در میان سایر اختلال های شخصیتی، نسبتا رایج تر است. تشخیص اختلال دوری گزین و تفکیک آن از سایر اختلالات، جزو آن دسته مسائلی است که باید با یک روانشناس یا تراپیست در میان گذاشته شود. در ادامه به طور مفصل با اختلال شخصیت اجتنابی، روش های تشخیص و درمان آن آشنا می شویم؛ علائم و نشانه های آن را مرور کرده و دلایل شکل گیری اش را بررسی میکنیم، با پیامدها و عوارض آن آشنا شده و در انتها راهکارهای مناسب درمانی این اختلال را خواهیم شناخت.

اختلال شخصیت اجتنابی یا AVPD چیست؟

اختلال شخصیت اجتنابی یا دوری گزینی (به انگلیسی: Avoidant personality disorder یا به اختصار AVPD) یکی از انواع اختلالات شخصیتی است که شامل یک الگوی رفتاری ادامه دار (در بعضی مواقع مادام العمر) از بروز رفتارهای بازدارنده اجتماعی، احساس بی کفایتی، نامطلوب بودن و حساسیت نسبت به طرد شدن است و موجب پدید آمدن مشکلاتی در محیط کاری و روابط فرد دوری گزین می گردد.

فرد مبتلا به اختلال اجتنابی دائما احساس ترس و تردید از برقراری ارتباط با دیگران را دارد.

از ویژگی های بارز این اختلال می توان به خجولی گری بیش از حد و حساسیت به انتقاد از سوی دیگران اشاره کرد. این اختلال شخصیتی در دسته C اختلالات شخصیتی (Cluster C personality disorder) جای گرفته است.

این عارضه با حالات ذهنی و روانی خاصی مانند اختلال اضطراب و به طور دقیق تر اختلال اضطراب اجتماعی، ارتباط دارد. افراد مبتلا به این اختلال به دلیل ترس از مطرود شدن و یا پذیرفته نشدن، الگویی اجتنابی و پرهیزی از موقعیت های اجتماعی را از خود بروز می دهند که این موضوع، وضعیت را برای آنها بسیار دشوار و ملال آور میکند.

علائم و نشانه های اختلال شخصیت اجتنابی چیست؟

ترس از طرد شدن در افراد درگیر با این اختلال، به قدری زیاد است که آنها وارد هیچ رابطه ای نمی شوند، هر چند اگر ریسک کمی داشته باشد؛ در نتیجه گوشه گیری، اجتناب و تنهایی را به عنوان راهکار خود انتخاب می کنند. طیف الگوی رفتاری این افراد نیز بسته به شدت اختلال، از خفیف و ملایم تا موارد شدید و بدخیم گستره دارد. در ادامه لیست کاملی از نشانه ها و علائم اختلال اجتنابی (دوری گزین) قرار دادیم که عبارتند از:

  • نیاز به تعریف و تمجید شدن از سوی دیگران
  • عدم توانایی لذت بردن (آنهدونیا)
  • اضطراب و نگرانی از گفتن یا انجام دادن حرف یا کار غلط
  • اضطراب در موقعیت های اجتماعی
  • اجتناب از مشاجره و تعارض (سعی در راضی کردن دیگران)
  • اجتناب از تعامل در محیط کار و رد کردن ترفیع و ارتقای شغلی
  • اجتناب از روابط صمیمانه یا بروز احساسات صمیمانه
  • اجتناب از تصمیم گیری (عدم ریسک پذیری و قبول کردن مسئولیت)
  • اجتناب از موقعیت های گوناگون به سبب ترس از پذیرفته نشدن
  • اجتناب از موقعیت‌ها، رویدادها و گردهمایی‌های اجتماعی
  • به راحتی رنجور شدن از انتقاد و یا تایید نشدن
  • خود آگاهی بیش از حد
  • عدم توانایی در آغاز کردن تعاملات اجتماعی
  • وحشت زده و بروز رفتارهای پرتنش
  • احساس عدم کفایت
  • حساسیت بیش از حد (Hypersensitive) نسبت به ارزیابی منفی
  • عدم جرئت مندی و ابراز وجود
  • عدم اعتماد به دیگران
  • عزت نفس پایین
  • تعبیر و تفسیر اشتباه موقعیت ها و یا نظرات خنثی به عنوان واکنش های منفی
  • دوستان صمیمی بسیار محدودی دارند (اگر داشته باشند)
  • عدم شبکه سازی با افراد
  • گوشه گیری و با خود خلوت کردن
  • بازدارندگی اجتماعی
  • عدم تمایل به ریسک پذیری و امتحان کردن راه ها و مسیرهای جدید
  • قلمداد کردن خود به عنوان یک فرد ناکارامد به لحاظ اجتماعی
  • حساس به علائم و نشانه های پذیرفته نشدن
  • تمایل به بزرگنمایی مشکلات احتمالی دارند

از نشانه های فرد مبتلا به اختلال شخصیت اجتنابی، شرکت نکردن در جمع ها و گوشه گیری و خلوت کردن با خود است.

با توجه به موارد گفته شده اغلب بیماران اختلال شخصیت اجتنابی روابط اجتماعی بسیار محدودی دارند و بیشتر اوقات خود را در تنهایی و خلوت خود می گذرانند.

دلایل، زمینه ها و عوامل موثر در شکل گیری اختلال شخصیت اجتنابی

عوامل وراثتی و ژنتیکی، محیطی (به ویژه در دوران کودکی)، اجتماعی و روانشناسی در شکل گیری این اختلال موثر شناخته شده اند.

سوء استفاده عاطفی، انتقاد، تمسخر، طرد شدن توسط همسالان و یا بزرگ شدن توسط والد یا پرستار کم توجه به فرد در دوران کودکی، در کنار حضور سایر عوامل از مهمترین دلایل شکل گیری و توسعه این اختلال شخصیتی در سنین بزرگسالی فرد است.

البته توجه به این نکته نیز ضروری است که عمدتا کودکانی که در سنین کم بسیار خجالتی هستند، به تدریج با افزایش سن خجولی گری شان نیز برطرف می شود؛ اما در صورت برطرف نشدن و باقی ماندن علائم و رفتارهای اجتنابی، باید برای تشخیص به مشاور و یا روان درمان متخصص مراجعه شود تا در صورتی که ریشه در اختلال دوری گزین دارد، مسیر درمان را پیش گیرند.

بررسی وضعیت ها و اختلال های مشابه دوری گزینی؛ شباهت ها و تفاوت ها

بسیاری از اختلالات شخصیتی به دلیل اشتراک برخی از نشانه ها و علائم می توانند با یکدیگر اشتباه گرفته شوند؛ اما یک مشاور مجرب و کاربلد با دانستن تفاوت های جزئی هر کدام میتواند به راحتی هر اختلال را از دیگری متمایز کند.

تفاوت اختلال اجتنابی با اسکیزوئید

وجه تشابه این اختلال با اسکیزوئید در پرهیز از روابط اجتماعی است؛ در حالی که هر یک منشا متفاوتی دارند. در اختلال اجتنابی فرد با وجود داشتن علاقه و اشتیاق به برقراری ارتباط و تعامل با دیگران، به دلیل ترس از طرد شدن توسط آنها از ارتباط خودداری میکند؛ اما افراد مبتلا به اسکیزوئید نسبت به ارتباط با سایرین کاملا بی تفاوت هستند و این موضوع برای آنها اهمیتی ندارد.

تفاوت اختلال اضطراب اجتماعی ( هراس) با اختلال شخصیت اجتنابی

اگرچه رفتارهای اجتنابی در هر دوی این اختلالات شخصیتی به چشم میخورد، اما در اضطراب اجتماعی این اجتناب تنها در مواقع خاص و محدودی بروز میکند؛ در حالی که در شخصیت اجتنابی، فرد از تمامی موقعیت های اجتماعی گریزان است و به طور شدیدتری دوری گزینی میکند.

تفاوت اختلال اجتنابی با اختلال شخصیت ضد اجتماعی

فرد دوری گزین یا اجتنابی با اینکه به ارتباط گرفتن با دیگران علاقه مند است، اما از حضور در جمع آنها می ترسد. در حالی که فرد ضد اجتماعی از این مسئله ترسی ندارد؛ بلکه افراد ضد اجتماعی از برقراری هرگونه رابطه ای با دیگران قصد بهره کشی، سوء استفاده و پیشبرد منافع خود را دارند. بنابراین این افراد تنها وارد رابطه ای می شوند که بتوانند از طرف مقابل به عنوان یک قربانی به سود خود بهره ببرند.

عوارض و پیامدهای اختلال شخصیت اجتنابی

دوری گزینی از اجتماع، گوشه گیری مفرط و مشکلات بلند مدت در محیط کار و تعاملات اجتماعی از مهمترین عوارض و پیامدهای این اختلال محسوب می شوند. علاوه بر آن، ریسک پیچیده شدن این بیماری ذهنی و اضافه شدن اختلالات دیگر نیز در صورت عدم مراجعه فرد مبتلا به روان درمان وجود دارد. در ادامه شایع ترین همایندی های این اختلال را بررسی میکنیم.

همایندی اختلال اجتنابی با سایر اختلالات روان شناختی

در علم روانشناسی، همایندی مرضی یا همبودی وضعیتی است که در آن یک فرد بیش از یک اختلال به صورت همزمان تشخیص داده شود؛ اگر چه از این اصطلاح به همین منظور برای بیماری های جسمی نیز استفاده میشود.

از سوی دیگر، همایندی در اختلال اجتنابی با سایر اختلالات هم دسته خود یعنی اختلالات شخصیتی دسته C بسیار شایع تر و محتمل تر هستند. در ادامه به همایندی های رایج دوری گزینی می پردازیم.

از محتمل ترین گزینه ها برای همایندی در افراد دوری گزین، ابتلا به اضطراب یا هراس اجتماعی (Social anxiety disorder یا Social phobia)، افسردگی مزمن، اعتیاد یا سوء مصرف مواد، اختلال دوقطبی، آگورافوبیا (ترس از شلوغی)، افزایش افکار و اقدامات مربوط به خودکشی، کمال طلبی منفی، بی اشتهایی عصبی و یا اختلال پرخوری در نظر گرفته می شود.

اختلال اضطراب اجتماعی ممکن است با افسردگی، ترس از شلوغی یا اضطراب و هراس اجتماعی، اشتباه گرفته شود.

مشکلات فرد دوری گزین در زندگی

این افراد حتی به جزئی ترین واکنش دیگران نیز دقت کرده و حساسیت بالایی نشان میدهند؛ حتی اگر واکنش طرف مقابل خنثی بوده باشد، آن را منفی تلقی میکنند و بزرگ نمایی اتفاقات متفاوت برای آنها امری طبیعی است. از همین رو، منفی نگری (در طیف های مختلف) یکی از ویژگی های این افراد شمرده می شود. هنگامی که مورد انتقاد منفی دیگران قرار بگیرند، در درون و ذهن خود بر احساس عدم کفایت خود صحه می گذارند و چرخه اجتناب و گریز از اجتماع را ادامه می دهند.

تاثیر منفی اختلال دوری گزین در روابط دوستانه، عاطفی و ازدواج

همانطور که پیشتر اشاره شد، یکی از چالش های اصلی افراد دوری گزین در مواجهه با روابط عاطفی، سختی ابراز علاقه و صمیمیت به طرف مقابل است. بنابراین عدم توانایی در برقراری یک رابطه احساسی به دلیل اینکه فرد خود را در جایگاه پایین تر و پست تر از فرد مقابل تصور میکند و همچنین خود بیگانه پنداری بیش از حد او روی هم رفته باعث می شود شکل گیری رابطه در وهله اول و تداوم و پایداری آن در وهله دوم با مشکلات جدی رو به رو شود. از جمله عوامل دیگر نیز می توان به این چند مورد اشاره داشت:

  • ناتوانی یا عدم تمایل به ابراز وجود و احساسات خود
  • ترس از قضاوت شدن به خاطر شرایط خود
  • عدم احساس عمیق بودن رابطه

تاثیر منفی اختلال اجتنابی در شغل و محیط کار

علاوه بر تمامی موارد گفته شده، این اختلال زندگی حرفه ای و شغلی شخصیت دوری گزین را نیز تحت الشعاع خود قرار دهد. عدم تمایل به دریافت ترفیع شغلی و یا پذیرفتن مسئولیت های سنگین تر به دلیل ترس از شکست و موفق نشدن و همچنین عدم تمایل به گسترش شبکه افراد زیرمجموعه خود از جمله آثار این اختلال بر شغل افراد اجتنابی است.

نحوه تشخیص اختلال شخصیت اجتنابی چگونه است؟

تشخیص اختلال شخصیت دوری گزین تنها توسط مشاوران مجرب سلامت روان ممکن است و بر اساس معیار های دفترچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی یا همان DSM-5 تعیین میشود. بنابراین برای تشخیص این اختلال باید به یک روانشناس، روانپزشک و یا سایر متخصصان حوزه سلامت روان مراجعه شود.

اختلال دوری گزینی به طور معمول در بزرگسالان تشخیص داده میشود، چرا که کودکان به دلیل مقطع زمانی خاصی که در آن قرار دارند و شخصیت شان همچنان در حال شکل گیری است، رفتارهایی مانند خجالتی بودن و یا نشانه های خفیفی از آن می تواند در شخصیت آنها عادی تلقی شود.

طبق تعریف DSM-5، فرد مبتلا به این اختلال شخصیتی باید الگوی ثابتی از اجتناب از تعاملات اجتماعی، حساسیت بیش از حد نسبت به طرد شدن و یا انتقاد و همچنین احساس عدم کفایت داشته باشد، به گونه ای که حداقل 4 مورد از معیارهای زیر را شامل شود:

  • اجتناب از فعالیت های شغلی ای که نیاز به ارتباطات اجتماعی زیادی دارند؛ به دلیل ترس از مورد انتقاد قرار گرفتن، تایید نشدن و یا طرد شدن
  • بی رغبتی به ارتباط گرفتن با دیگران، مگر آنکه مطمئن باشد که آن افراد از او خوششان بیاید
  • اجتناب از ابراز صمیمیت در روابط از ترس تمسخر شدن و یا تحقیر شدن
  • غرق در افکار و ذهن خود شدن به هنگام مواجهه با انتقاد یا پس زده شدن در موقعیت های اجتماعی
  • عدم بروز احساسات خود در جمع های جدید به خاطر احساس بی کفایتی در خود
  • احساس بی عرضگی، ناخوشایند بودن و یا فرودست بودن خود حین مواجهه با دیگران
  • درنگ کردن به هنگام بر عهده گرفتن خطر (ریسک پذیری) به علت خجول بودن

اختلال شخصیت اجتنابی درمان دارد؟

جالب است بدانید که اغلب افرادی که دارای این اختلال هستند به دنبال درمان نمی روند، و اگر هم بروند، در اغلب اوقات به منظور حل یک مشکل مقطعی خاص که درگیر آن هستند، و یا بروز نشانه های افسردگی و اضطراب به یک متخصص مراجعه می کنند، و به محض اینکه آن مشکل رفع شود از ادامه دادن روند تراپی سر باز می زنند.

بنابراین درمان این اختلال نیز مشابه اختلال های شخصیتی دیگر با سختی های خاص خود روبه روست، زیرا قبول این حقیقت برای فرد که دچار به یک اختلال شخصیتی است و کمک گرفتن از روان‌درمان؛ می تواند برایش مفید باشد، بسیار دشوار است. به دلیل اینکه او تمام طول عمر خود را با همین روند سپری کرده و این الگوهای رفتاری در او ریشه دوانده؛ بنابراین او وضعیت خودش را نوعی اختلال به حساب نمی آورد بلکه آن را یک ویژگی عادی در شخصیت خود می داند.

در صورتی که فرد دوری گزین در جلسات مشاوره حاضر شود، اختلال شخصیت اجتنابی درمان می پذیرد.

از طرف دیگر اما زمانی که فرد این موضوع را می پذیرد و تحت درمان قرار می گیرد، به تدریج علائم این عارضه کاهش یافته و در عین حال گستره راهبردهای مقابله ای برای فرد که با استفاده از آنها می تواند اضطراب خود را مهار کند، افزایش می یابد. ناگفته نماند که فرد دوری گزین، حتی پس از طی مراحل درمانی نیز به احتمال زیاد خجولی گری خود را حفظ می کند، اما دیگر اجتناب و پرهیز بر افکارش غلبه نخواهد کرد. از جمله روش هایی که به کمک آنها اختلال شخصیت اجتنابی درمان می شود، در ادامه معرفی شده است:

رویکرد گفتار درمانی

این نوع تراپی برای دوری گزینی شامل رفتار درمانی شناختی (CBT)، درمان روان پویشی، طرحواره درمانی و همچنین تمرین مهارت های اجتماعی می شود و می تواند در بهبود و درمان این اختلال مفید واقع شوند.

رویکرد رفتار درمانی شناختی (CBT)

این روش از آن جهت مورد توجه است که می تواند به تغییر الگوهای فکری ناکارآمد بیمار کمک کند.

رویکرد درمان روان پویشی

هدف اصلی این نوع تراپی آگاه شدن از ریشه های شکل گیری اختلال است، به این منظور به دنبال این است که چگونه تجربه ها، رنج ها و یا تعارض های گذشته فرد می توانسته موجب وضعیت فعلی او شده باشد.

رویکرد طرحواره درمانی

این روش به عنوان یک روش یکپارچه و منسجم برای این اختلال شناخته می شود. به طوری که تمرکز آن بر رابطه میان تراپیست و مراجع، هدف گذاری به جهت بهبود عملکرد روزانه و همچنین به دست آوردن بصیرت و نگرشی صحیح به منظور ایجاد یک تغییر بر اساس درک و بازمهندسی تجربه های سال های اول زندگی استوار است. یک ویژگی کلیدی در طرحواره درمانی، تکنیک بازوالدینی (limited Reparenting) است که در آن مراجع نیازهای دوران کودکی خود را بیان می کند و می آموزد که چگونه آوای یک والد سالم را در درون خود ایجاد کند.

رویکرد دارودرمانی

با اینکه تا این لحظه هیچ دارویی به طور خاص جهت درمان اختلال شخصیت دوری گزین وجود ندارد، اما با این حال اگر فردی دارای اختلال های مرتبط مانند افسردگی و یا اضطراب باشد، داروهایی برای آن دسته از نشانه ها و اختلالات مرتبط می تواند تجویز شود.

به عنوان مثال، داروهای ضد افسردگی (Antidepressants) می تواند جهت بهبود خلق و خو، کمرنگ کردن آنهدونیا، کاهش علائم اضطراب و همچنین کاهش حساسیت به طرد شدن موثر عمل کنند.

کنار آمدن مقابله ای یا کوپینگ (Coping)

یکی از قدم های اولیه برای بهبود کیفیت زندگی در کنار اختلال اجتنابی، تشخیص دادن نشانه هاست. شما با درک نشانه های خاص خود، می توانید تعامل بهتری با تراپیست یا مشاور خود داشته باشید. همچنین همراه کردن خانواده و یا دوستان خود در فرایند جلسات تراپی میتواند در فرایند درمانی شما تاثیر شایانی داشته باشد.

همراه شدن دوستان و آشنایان فرد دوری گزین در جلسات تراپی می تواند به روند درمان او کمک کند.

همچنین توجه به خود مراقبتی نیز بسیار اساسی است. از جمله موارد مربوط به خود مراقبتی پیدا کردن راه های سالم مهارت های کوپینگ است که از روی آوردن شما به الکل، دخانیات، پرخوری مفرط و یا خود آزاری جلوگیری می کند.

چشم انداز اختلال شخصیت اجتنابی

اگر بیمار برای بهبود وضعیت خود اقدامی نکند و اختلال شخصیت اجتنابی درمان نشود، ممکن است به اختلال های بیشتری از جمله اعتیاد به مواد مخدر، افسردگی و آگورافوبیا نیز دچار شود که پیشتر مفصل شرح داده شد. نکته دیگر که ممکن است عجیب به نظر برسد، این است که افراد دوری گزین به دلیل برآورده نشدن نیازهای اجتماعی و برون فردی خود در نهایت به افراد محدود و خاصی از نزدیکان، دوستان و … به صورت افراطی و بیش از حد وابسته می شوند!

مشاوره اختلال شخصیت اجتنابی

هر چند شاید اختلال شخصیت اجتنابی درمان کاملی نداشته باشد، اما می توان با بهره گیری از متخصصان مشاوره مجرب که فرد مبتلا با او احساس راحتی کرده و وی را تایید میکند، تا حد زیادی بهبودی روانی و کمرنگ شدن علائم این عارضه برای فرد را به ارمغان آورد. دلیل آن هم این است که فرد دوری گزین در صورت احساس امنیت و دوست داشته شدن توسط فرد یا گروه مقابل خود، می تواند با آنها ارتباط برقرار کرده و از خلوت خود بیرون بیاید.

نوع این مشاوره بر اساس وضعیت فرد و ترجیح او انتخاب می شود. مشاوره انفرادی اهداف مختلفی را دنبال می‌کند که ‌می‌تواند شامل بهبود کیفیت زندگی فردی، تغییر در نگرش و تشخیص و برطرف کردن اختلالات شخصیتی فرد باشد. مشاوره فردی، زوج درمانی و… از جمله خدماتی است که مناسب این افراد است.

تا اینجا با اختلال شخصیتی اجتنابی یا همان دوری گزین و انواع نشانه ها، دلایل بروز، پیامدها، نحوه تشخیص و روش های مختلف درمان آن به طور کامل آشنا شدیم. درست است که درمان اینگونه اختلال ها، روندی زمان بر و طولانی مدت است؛ با این حال اختلال شخصیت اجتنابی درمان پذیر است. بنابراین نباید عجله کرد و یا زود ناامید شد. استمرار و پیگیری منظم، نقش بسیار مهمی در پیشرفت و بهبود وضعیت فرد دوری گزین و همچنین در روند درمان اختلال اجتنابی خواهد داشت. در صورت نیاز می توانید برای رزرو وقت مشاوره، با مشاورین متخصص و مجرب ما در کلینیک تراپیا،در تماس باشید.