مشاوره کودک و نوجوان؛ سلامت فرزندان در گرو روانشناسی کودک و نوجوان 

مبحث روانشناسی کودک، کودک درمانی و مشاوره کودک و نوجوان برای والدین، مساله ای سخت و پیچیده است. هیچ پدر و مادری تمایل ندارد که کودک و یا فرزندانش به مشاوره و روان درمانی نیاز پیدا کند. با این وجود، در شرایطی خاص و با بروز برخی رفتارها و ناهنجاری ها، مشاوره کودک و نوجوان بهترین و مناسب ترین راه کار است. درمان های روانشناسی، با اصلاح الگوهای رفتاری فرزندان، منجر به بهبود شرایط زندگی و آینده آن ها می شوند. مشاوره کودک و نوجوان با روش ها و تکنیک های مختلف درمانی تلاش می کند تا مشکلات روحی و اختلالات روانی را در کودک، بدون استفاده از دارودرمانی، درمان کند.

مشاوره کودک و نوجوان چیست؟

کودکان و نوجوانان مانند بزرگسالان می توانند در جلسات مشاوره شرکت کنند و از توصیه های  مشاوران کودک و نوجوان بهره مند شوند. در واقع، مشاور متخصص با آگاهی از اینکه هر کودک و نوجوان منحصر به فرد است، به آن ها کمک می کند تا علت ناراحتی خود را شناسایی کنند، احساسات خود را بهتر بیان کنند و با تقویت نقاط قوتشان، به بهبود رشد فردی و توانایی حل مساله دست پیدا کنند.

تمرکز مشاوره کودک و نوجوان بر سلامت روانی، جسمی، روابط عاطفی و اجتماعی کودکان است و توجه ویژه ای به درمان اختلالات , بیماری های روانی و رفتاری این رده سنی دارد.

دلایل اهمیت مشاوره کودک و نوجوان

وقتی کودک و نوجوان از ناراحتی یا آسیب روانی، عاطفی، اجتماعی رنج می‌برد، بهتر است در این شرایط از کمک یک مشاوره کودک و نوجوان حرفه ای استفاده شود. روانشناسی کودک یا مشاوره کودک و نوجوان، شباهت زیادی به مشاوره بزرگسالان دارد. غالباً فضای جلسات به گونه­­ای مدیریت می شود که بتواند تغییراتی در روان، احساسات و همچنین عواطف، افکار و رفتار کودک ایجاد کند.

مشاوره کودک و نوجوان می تواند با حضور همزمان پدر و مادر، یکی از والدین و یا حتی بدون حضور آنها و تنها با حضورکودک انجام پذیرد. در این جلسات به والدین نکات لازم و ضروری به منظور تربیت کودک آموزش داده می شود.

دلایل نیاز به روانشناسی کودک و نوجوان

در ادامه برخی علل شایع که والدین یا سایر اطرافیان کودک و نوجوان را، به فکر مراجعه به مشاوره روانشناسی می اندازد، اشاره می کنیم:

• فشار تحصیلی
• مرگ اعضای خانواده
• طلاق و جدایی والدین
• اختلالات گفتاری، شنوایی، بینایی
• تروما یا PTSD
• OCD، اختلالات خوردن یا هر بیماری روانی دیگر
• انواع سوء استفاده از کودک
• سو استفاده جنسی
• سو استفاده جسمی
• قلدری دوستان و اطرافیان
• اذیت و آزار عاطفی و احساسی
• تغییر به مکان جدید، مدرسه جدید و دوستان جدید
• سوء مصرف مواد یا اعتیاد در خانواده
• اضطراب جدایی
• رقابت خواهر و برادر
• بی حالی، بی تحرکی، افسردگی

اهداف مشاوره کودک چیست؟

خدمات مشاوره ای به کودک و نوجوانی که در معرض آسیب های اجتماعی و روان قرار دارند، بسیار گسترده و متنوع می باشد. نکته حائز اهمیت این است که متخصصین حوزه سلامت روان، با آگاهی و دانش بالا به کودک کمک می کنند تا بتواند از عهده ی حل مشکلات خود و از سرگیری یک زندگی سالم بربیاید.

همچنین، کودکانی که از مشکلات روانی رنج می برند، به دلیل اینکه والدینشان را از خود ناامید نکنند، ممکن است ترس ها و نگرانی هایشان را با والدین خود در میان نگذارند و زمانی که مسائل اجتماعی و عاطفی و ناراحتی های روانی کودک درمان نشود، می تواند بر آینده تحصیلی و رشد هوش هیجانی او تأثیر منفی بگذارد.

اهداف مشاوره کودک برای پاسخگویی به نیازهای کودک و خانواده او طراحی شده است. به طور کلی، برنامه های روان درمانی کودک و نوجوان شامل اهداف متعددی است که برای کاهش علائم پریشانی و همچنین تلاش برای بهبود روابط اجتماعی و عاطفی کودک برنامه ریزی می‌شوند.

نکته مهم در روانشناسی و مشاوره کودک و نوجوان، تعیین اهداف جداگانه ای است که برای پاسخگویی به نیازهای هر کودک طراحی شده اند. مشاور باید بتواند کودک و نوجوان را توانمند سازد تا با مشکلات و شرایط عاطفی دشوار کنار بیاید. اهداف اساسی که در سطح جهانی برای مشاوره مشخص شده عبارتند از:

• کمک به افزایش و بهبود مهارت های ارتباطی کودک و نوجوان
• افزایش اعتماد بنفس در کودک و نوجوان
• توانمند سازی عاطفی کودک

چه زمانی باید به مشاوره کودک و نوجوان مراجعه کرد؟

با ظهور و آشکار شدن علائمی در کودک ونوجوان، والدین و اطرافیان کودک نیاز به کمک گرفتن از روانشناس کودک و نوجوان را احساس می کنند. به عنوان مثال، کودکی که شروع به رفتار «خارج از عرف» کرده و یا کودکی که به طور ناگهانی دچار اختلالات رشدی و رفتاری شده و یا  طغیان می کند، به نحوی که برای کودکان آن سن «رفتار عادی» نمی باشد، می تواند نمونه ای از این نشانه ها باشند.

کودکان همانند بزرگسالان مبتلا به استرس می شوند. عوامل رایج استرس زا برای کودکان مسائل مدرسه و خانواده است. مسائل خانوادگی ممکن است شامل دعوا و اختلافات والدین، طلاق، نقل مکان، بدنیا آمدن خواهر و برادر جدید، ابتلا به بیماری شدید، مرگ و یا از دست دادن اعضای خانواده باشد. همچنین، عوامل استرس زای مدرسه ممکن است شامل سخت گیری معلم و دادن تکالیف بیش از حد یا دشوار، اضطراب از امتحان، خشونت رفتاری و فیزیکی همسالان و مشکلات یادگیری باشد.

علائم شایع مشکلات و اختلالات روانی کودکان عبارتند از:

• پرخاشگری بی دلیل
• نمرات پایین یا افت تحصیلی ناگهانی در مدرسه
• بی اختیاری ادرار و شب ادراری
• ناسازگاری در موقعیت های اجتماعی و یا موقعیت های جدید
• کابوس های مکرر، وحشت های شبانه و اختلال خواب مانند بی خوابی
• اضطراب و نگرانی متداوم
• قطع فعالیتهای مورد علاقه
• کاهش ناگهانی اشتها و یا کاهش شدید وزن
• ابتلا به اختلال وسواس مثل شستن مداوم دست ها
• تلاش برای خودکشی
• فرزند شما به صداهایی که در سرش می شنود پاسخ می دهد.
• بیشتر وقت خود را دوست دارد به تنهایی بگذراند یا منزوی است.
• سوء مصرف و اعتیاد به الکل و مواد مخدر
• تمارض به بیماری
• خود آزاری یا مازوخیسم و کارهایی مانند بریدن و کندن مو
• احساس ناامیدی و غمگین بودن
• خشم و عصبانیت و بروز واکنش های انفجاری
• نگرانی و وسواس مداوم نسبت به بیماری جسمی یا چهره و ظاهر
• عدم تمرکز یا تصمیم گیری
• بی قراری و عدم توان نشستن مداوم
• رژیم های غذایی
• بروز رفتار خشونت آمیز مانند آتش افروزی یا کشتن حیوانات

مراحل رشد روانی کودک از تولد تا نوجوانی

نظریه های متعددی در مورد مراحل رشد کودک وجود دارد. دانستن این مراحل می تواند به درک بیشتر والدین و مشاورین به شناسایی رفتارها و نیازهای کودک کمک کند. یکی از نظریه های معروف مبتنی بر مرحله برای تعیین مراحل رشد روانی اجتماعی از تولد تا بزرگسالی، نظریه اریک اریکسون است. اریکسون هشت مرحله از زندگی را مشخص کرده است که 5 مرحله از این مراحل در دوران کودکی و نوجوانی اتفاق می افتد که در ادامه بررسی می‌کنیم:

1. دوران نوزادی: اعتماد در مقابل بی اعتمادی

در مرحله اول رشد انسان، نوزادان جهان را کشف می کنند. آنها یاد می گیرند که آیا محیط شان امن و قابل پیش بینی است یا خیر. نوزادان نیاز به توجه و آرامش والدین خود دارند و از والدین شان اولین حس اعتماد یا بی اعتمادی را کسب می کنند .

2. دوران اولیه کودکی: استقلال

کودکان شروع به ابراز استقلال می کنند. آنها علایق خود را گسترش می دهند و شروع به انتخاب می کنند. سرکشی، عصبانیت و لجبازی در این دوره رایج است. کودکان شروع به رشد علایق خود و کسب استقلال می کنند.

3. سال های پیش دبستانی: ابتکار در مقابل احساس گناه

کودکان در مورد نقش ها و احساسات اجتماعی یاد می گیرند، فعال و کنجکاو می شوند. بازی تخیلی در این مرحله بسیار مهم است. کودکان همچنان که رشد می کنند، قدرت اراده خود را نشان می دهند. واکنش های والدین و مراقبان بر رفتار فرزندشان تأثیر می گذارد. آنها می توانند بر اراده کودک برای اقدام به تنهایی و همچنین نگرش او در مورد رفتار نادرست تأثیر بگذارند.

4. سن مدرسه: شایستگی در مقابل حقارت

روابط و تکالیف مدرسه در این مرحله اهمیت بیشتری پیدا می کند. کودکان شروع به بروز دادن طیف گسترده و پیچیده ای از احساسات می کنند. مشکلات در مدرسه یا با دوستان ممکن است منجر به بیماری های روانی مانند افسردگی یا اضطراب شود. شرایطی مانند بیش فعالی یا کمبود توجه (ADHD) و رفتار مخالف ممکن است با هم تداخل داشته باشند.

5. نوجوانی: هویت در مقابل سردرگمی نقش

نوجوانان مستقل تر می شوند. آنها ممکن است با آزمودن رفتارها و نقش های جدید، هویت خود را شکل دهند. بلوغ معمولا در این مرحله اتفاق می افتد. تغییرات جسمی و روحی زیادی را به همراه دارد که این تغییرات در این سال ها ممکن است روابط والدین و نوجوانان را تحت تاثیر و فشار قرار دهند. رفتارهای جدید ممکن است فراتر از فشار دادن مرزها باشد و مشکلاتی ایجاد کنند. اوج و فرودهای احساسی ممکن است ادامه داشته باشد که این موضوع می تواند منجر به اضطراب یا افسردگی شود.

جلسه مشاوره کودک و نوجوان چگونه است؟

روش های مشاوره کودک بسته به مشکل کودک متفاوت است. با این حال، معمولاً تلاش می شود بر روی مسائلی در زندگی کودک توجه شود که تاثیرقابل توجهی بر رشد و سلامت روان و آسایش او دارد. درواقع، هدف کمک به کودک است تا ابزارها، تکنیک‌ها و روش‌هایی را یاد بگیرد که او را برای هر مشکل و چالش که با آن روبرو می‌شود، بهتر آماده کند و بتواند احساسات خود را براحتی بیان کند.

درمانگر و روانشناس کودک، در ابتدا سوالاتی برای درک بهتر مشکل از والدین و کودک می پرسد. صحبت کردن، روشی برای بیان احساسات است. وقتی کودکان احساسات را مطرح میکنند، درمانگر متوجه زمان مناسب یادگیری کودک میشود. در طول جلسات مشاوره کودک و نوجوان، درمانگران از روش هایی برای آموزش احساسات و مهارت های کنار آمدن با مشکلات استفاده می کنند. این موارد شامل بازی کردن و نقاشی کردن و یا آموزش تکنیک های تنفسی و آرامش بخشی به کودک است.

تست روانشناسی کودک

اگر کودک قادر به بیان مشکلات و احساسات خود نباشد، مشاوران از روش هایی مانند تست های روانشناسی برای تشخیص اختلالات روانی و رفتاری کودک بهره خواهند برد.

روانشناسی نقاشی کودکان

یکی از روش هایی که مشاوران و درمانگران استفاده می کنند، روانشناسی نقاشی کودک است. در این روش، برای شناسایی و درک بهتر احساسات کودک و شناخت روحیات او، نقاشی کودک را تحلیل می کنند. در واقع اشکال، طرح ها و رنگها بیانگر حالات و احساسات درون  کودک است.

هاستینگز می گوید:

گاهی بعضی کودکان از هیولاها مانند خون آشام می ترسند و بعضی دیگر نمی نمی ترسند. بچه ای که به تازگی یک فیلم کودکانه را با خون آشام به عنوان شخصیت اصلی دیده، ممکن است با آن شخصیت ارتباط مثبتی برقرارکند؛ اما اگر فیلم ترسناکی را با یک خون آشام بد دیده باشد، نقاشی به طور کلی فرق خواهد کرد.

5 روش کارآمد در مشاوره کودک و کودک درمانی:

انواع مختلفی از مشاوره کودک بسته به سن و جنسیت کودک وجود دارد؛ مانند: درمان شناختی-رفتاری، درمان شناختی-رفتاری متمرکز بر تروما و درمان های جایگزین که در کودک درمانی استفاده می شود؛ مانند: هنر درمانی و بازی درمانی.

1- رفتار درمانی شناختی (CBT)

روش درمان شناختی-رفتاری (CBT)، به کودکان در تغییر الگوهای فکری، رفتارهای منفی و طرز تفکر آنها در مورد اتفاقات و رویدادها کمک می کند. فی الواقع، هدف کمک به کودکان برای تغییر افکار منفی به افکار مثبت است و میتوان گفت روش CBT کودکان را تشویق می کند تا افکار و باورهای خود را به چالش بکشند و بتوانند موقعیت خود را واقعی تر و مثبت تر ببینند. بنابراین، رفتار درمانی شناختی (CBT)، می‌تواند کودک شما را برای مقابله مؤثر با موقعیت‌های چالش‌برانگیز و استرس‌زا آماده کند.

2- درمان شناختی-رفتاری متمرکز بر تروما (TF-CBT)

این روش درمانی در مشاوره کودک و نوجوان، کمک به بر طرف کردن تاثیرات تروما می کند. مشابه رفتار درمانی شناختی، مشاور به کودک آموزش می دهد که تروما و حادثه را واقعی تر ببیند و به خاطر آن خود را ملامت نکند. در این روش به کودکان روش هایی را آموزش می دهند که کودک با تداعی خاطرات حادثه بتواند به درک وکنترل بهتر آنها برسد. در واقع، این روش آرامش و کنترل بیشتر در شرایط اضطراب آور را برای کودک  فراهم می آورد.

3- گفتگو درمانی(Talk therapy)

گفتگو درمانی (Talk therapy)، روشی است که طی آن جلساتی با کمک درمانگر برای صحبت کردن در خصوص تجربیات و خاطرات و حوادث ناگوار تشکیل می شود. روانشناس کودک در گفتگو درمانی، در خصوص آسیب ها برای شناسایی، تشخیص و درمان با کودک یا نوجوان صحبت می کند. به این ترتیب، با کمک این روش اختلالاتی که در فعالیت های روزمره تداخل ایجاد می کنند را درمان می کنند. این روش برای کودکانی که دچار تروما شده اند مفید و مناسب است؛ تروماهایی نظیر سوء استفاده جسمی یا جنسی و یا مرگ یکی از عزیزان. مشاور با طرح سؤال به کودک کمک می کند تا نقاط قوت خود را کشف کند.

4- هنر درمانی

هنردرمانی در کودک درمانی، نقش مهمی دارد. به کمک آن می‌توان به درمان مشکلات فردی کودک پرداخت. طی آن کودک می تواند خود را بروز دهد و به ‌نوعی خودآگاهی برسد.

از نظر فیلیپ ویلیامز:

انجام فعالیت‌های خلاق با استفاده از مواد و روش های(هنری – دیداری -شنیداری) را هنردرمانی گویند.

هدف از هنر درمانی، رشد هویت، شخصیت و نیز برانگیختن احساسات درکودکان است.

سایمون اعتقاد دارد که:

درمان از طریق هنر، مستلزم توجه به نیازهای روانی کودک نظیر نیاز به آزادی است و بر همین اساس توجه به جزئیات مهارتهای هنری اهمیت ندارد و فعالیت‌های هنری نه به خاطر هدف زیبایی شناسانه آن‌ها، بلکه بخاطر نقش درمانی اش مورد اهمیت است.

انجمن هنر درمانی آمریکا، هنر درمانی را چنین تعریف می کند: یک شاخه درمانی مربوط به سلامت روانی است که با به کار بردن فرایندهای خلاقانه هنری، به بهبود مشکلات جسمی، روانی و هیجانی افراد در همه رده‌های سنی کمک می کند.

یکی از گرایش های مهم هنر درمانی، موسیقی درمانی است که اخیرا درمانگران کودک برای معالجه کودکان مبتلا به اختلال اوتیسم، آسپرگر و بیش فعالی از آن استفاده می کنند.

5- بازی درمانی

بازی درمانی در کودک درمانی، یکی از روش‌های مهم برای بهبود اختلالات ذهنی و روانی کودکان است. از آنجایی که کودکان توانایی کمی برای کنترل هیجانات خود دارند، بازی درمانی کمک می‌کند تا بتوانند به روش‌های صحیح احساسات و هیجانات خود را کشف کرده و آن‌ها را ابراز کنند. درواقع، باعث تقویت هوش هیجانی در کودکان می شود و کار درمانی ذهنی نیز از بازی درمانی بسیار بهره می برد. بازی درمانی از طریق تقویت حواس چندگانه در کودکان، بخصوص در پنج سال اول زندگی، به درمان اختلالات ذهنی و جسمی در کودکان کمک میکند.

این روش درمانی به پیشگیری از اختلالات روانی دوران کودکی کمک بسزایی می‌کند. همچنین در مواردی که کودکان با یک بحرانی نظیر تجاوز جنسی روبه‌رو می‌شوند، بازی درمانی به آن‌ها یاری می‌رساند تا با بروز هیجانات خود در حین بازی، تنش‌های کمتری را تجربه کنند .

چگونه یک مشاوره کودک خوب انتخاب کنیم؟

انتخاب یک مشاوره کودک کاری چالش برانگیزی به نظر میرسد. یکی از روش های انتخاب روانشناس، تحقیق از سایر والدین، معلمان و پزشکان است. البته این نکته نیز حائز اهمیت است که یک روانشناس کودک ممکن است برای کودکی خوب و مفید باشد و برای کودک دیگری مناسب نباشد.

مشاور و درمانگر کودک باید والدین را در جریان جلسات و پیشرفت کودک قرار دهد و همچنین به والدین نحوه ارتباط صحیح با کودک، شیوه ی مناسب تربیت کودک و رفتار مناسب با او را آموزش دهد. یک روانشناس کودک خوب با افراد نزدیک کودک بهتر است در ارتباط باشد تا از شرایط کودک به خوبی آگاه شود.

یک درمانگر حرفه ایی نباید کودک را بخود وابسته کند و در عین حال بتواند رابطه عاطفی عمیقی با کودک ایجاد کند. دارای صبر و تحمل بالایی باشد و تلاش کند کودک از جلسات لذت ببرد و در او علاقمندی ایجاد کند. مشاور حرفه ای باید اعتماد کودک و والدین را جلب کند تا به شرایط احساسی و مشکلات شخصی کودک آگاه شود. می توانید در این زمینه به روانشناسان کلینیک تراپیا اعتماد کنید.

آشنایی با خدمات مشاوره کودک و نوجوان سایت تراپیا

در این مقاله سعی شده به بسیاری از سوالات و ابهامات شما در مورد مشاوره کودک و نوجوان پاسخ داده شود. اگر همچنان سوالات یا ابهاماتی باقی مانده است، در بخش نظرات با ما در میان بگذارید. همچنین برای دسترسی به برترین مشاوران کودک و نوجوان می توانید از خدمات مشاوره روانشناسی آنلاین تراپیا بهره مند شوید.

منابع:

Van Velsor, P. (2018). Revisiting Basic Counseling Skills with Children. Journal of Counseling & Development, 82(3), 313–318