به‌طور کلی، اختلال اضطراب جدایی (Separation anxiety disorder)، از جمله اختلالات و مشکلات روانی است که نه تنها در کودکان، بلکه در بزرگسالان نیز تجربه می‌شود. اضطراب چیزی است که همه ما در شرایط مختلف، کم یا زیاد، آن را تجربه کرده‌ایم. اما گاهی میزان استرس و اضطرابی که تجربه می‌شود، تبدیل به نوعی اختلال روانی می‌شود. ما در این مقاله به‌طور خاص درمورد اختلال اضطراب جدایی، علائم آن و روش‌های درمانی مؤثر آن صحبت می‌کنیم.
اضطراب چیست؟
در متون علمی روانشناسی، اضطراب (Anxiety) یا تشویش را مرحله بعدی استرس مزمن می‌دانند و آن را اینطور تعریف می‌کنند: احساسی ناخوشایند مانند دلشوره و نگرانی، که عمدتاً علت اصلی و منشأ آن مبهم و ناشناخته است. نتیجه این که ندانستن ریشه و علت این احساس آزاردهنده، در نهایت موجب درماندگی ذهنی و همچنین برانگیختگی بدنی و فیزیولوژیک می‌شود.
اضطراب به خودی‌خود آسیب‌زا نیست؛ بلکه تداوم و شدت زیاد آن باعث می‌شود به‌عنوان یک اختلال یا بیماری روانی شناخته شود. در واقع زمانی که اضطراب و استرس بیش از حد، موجب اختلال در روند زندگی عادی فرد شود یا برای نزدیکان و اطرافیانش، مشکل ایجاد کند به عنوان اختلال در نظر گرفته می‌شود.
انواع اختلالات اضطرابی
اختلالات اضطرابی را به‌طور کلی به چهار دسته تقسیم می‌کنند که عبارتند از:
- اختلال اضطراب فراگیر یا GAD (Generalized Anxiety Disorder)
- اختلال اضطراب اجتماعی (Social Anxiety Disorder)
- فوبیاها (Phobia)
- اختلال هراس (Panic)
- اختلال اضطراب جدایی (Separation Anxiety Disorder)
ما در این مقاله به اختلال اضطراب جدایی می‌پردازیم. ابتدا درمورد نشانه‌ها و علائم آن صحبت می‌کنیم و سپس به سراغ معرفی روش‌های درمان آن می‌رویم.
اختلال اضطراب جدایی
اختلال اضطراب جدایی (SAD) یک بیماری روانشناختی ست که فرد مبتلا به‌واسطه دوری و جدایی از افرادی که ارتباط عاطفی نزدیکی با آن‌ها دارد، دچار احساس اضطراب و استرس می‌شود. این افراد نزدیک می‌توانند والدین، مراقب یا پرستار، خواهر و برادر یا فرزند باشند.
همه کودکان، اضطراب جدایی را در کودکی و به‌عنوان بخشی از روند طبیعی رشد تجربه می‌کنند. این احساسات استرس از حدود 7 تا 8 ماهگی شروع می‌شود و در بازه 10 تا 18 ماهگی شدت می‌گیرد. به مرور و تا 24 ماهگی (2 سالگی) کم‌کم کاهش پیدا می‌کند؛ هرچند که می‌تواند تا 36 ماهگی ( 3 سالگی) ادامه داشته باشد و طبیعی تلقی می‌شود.
اختلال اضطراب جدایی (Separation Anxiety Disorder)، زمانی تجربه می‌شود که به‌خاطر دوری از فردی یا چیزی که به آن وابسته هستیم، دچار دلشوره، اضطراب و استرس می‌شویم. اضطراب جدایی بخشی از روند طبیعی رشد به حساب می‌آید اما زمانی که در زندگی فرد و اطرافیانش تداخل ایجاد کند، به‌عنوان اختلال اضطراب جدایی SAD شناخته می‌شود که نیازمند مداخله و درمان است.
اختلال اضطراب جدایی در کودکان و نوزادان
همان‌طور که گفتیم اضطراب جدایی تا سن 3 سالگی امری طبیعی است و در روند رشد همه کودکان رخ می‌دهد. اما پس از آن حضور و تداوم آن، نشانه اختلال روانی است. اضطراب جدایی در کودکان با این نشانه‌ها شناخته می‌شود:
- چسبیدن به والدین و جدا نشدن از آن‌ها
- ارتباط برقرار نکردن با سایر کودکان
- گریه شدید
- جیغ زدن
بروز این علائم را زمانی اختلال در نظر می‌گیریم که تا سنین بالاتر ادامه پیدا کند و باعث برهم خوردن روند طبیعی زندگی کودک و والدین یا نزدیکانش شود. بسیاری از کودکانی که دچار اختلال اضطراب جدایی هستند، حتی زمانی که والدین‌شان در اتاق کناری باشند حس ناخوشایند استرس و اضطراب را تجربه می‌کنند.
اختلال اضطراب جدایی در سنین مدرسه
زمانی که اضطراب ناشی از جدایی تا سنین مدرسه ادامه پیدا کند، باعث بروز مشکلاتی در روند تحصیلی خواهد شد. بسیاری از کودکان در آغاز شروع دوران مدرسه، به سختی دوری از والدین را تحمل می‌کنند و ممکن است تا ساعتی بعد از رفتن پدر یا مادر از کنارشان به گریه کردن یا داد و فریاد زدن، ادامه دهند.
این دسته از بچه‌ها با سایر بچه‌های مدرسه ارتباط برقرار نمی‌کنند، به درس توجهی ندارند و فعالیتی در راستای یادگیری انجام نمی‌دهند که در نهایت منجر به افت تحصیلی شدید آن‌ها می‌شود.
اختلال اضطراب جدایی در بزرگسالان
مشابه تجربه اضطراب جدایی در کودکی، فرد بزرگسال نیز در زمان جدایی و دور ماندن از افراد یا مسائلی که با آن‌ها رابطه عاطفی صمیمی و نزدیکی دارد، دچار استرس می‌شود. معمولاً اختلال اضطراب جدایی در بزرگسالان به‌طور واضح قابل دیدن و تشخیص دادن نیست. اما خود فرد احساس آزاردهنده اضطراب، دلشوره و نگرانی را تجربه می‌کند.
پیش از این روانشناسان معتقد بودند اختلال SAD تا قبل از سن 18 سالگی اختلال به شمار می‌آید و در بزرگسالان به‌عنوان یک بیماری روانی در نظر گرفته نمی‌شد. اما طی سال‌های اخیر، اختلال اضطراب جدایی به دسته‌بندی اختلالات روانی بزرگسالان نیز اضافه شده است.
اختلال اضطراب جدایی صرفاً در کودکان و نوجوانان رخ نمی‌دهد و بزرگسالان نیز آن را تجربه می‌کنند.
اضطراب جدایی حتی در سنین بزرگسالی می‌تواند طبیعی باشد. اما همان‌طور که اشاره کردیم، زمانی که برای فرد یا نزدیکان و اطرافیانش مشکل ایجاد می‌کند و روال زندگی طبیعی فرد را بهم می‌ریزد، به‌عنوان اختلال شناخته می‌شود که نیازمند مداخله روانشناس و درمان است.
علائمی مانند غیبت بیش از حد در محل کار، بروز مکرر نشانه‌های بیماری جسمی، کاری نکردن و سکون از جمله عوارض اختلال اضطراب جدایی است. گاهی حتی تصور یا فکر کردن به عوامل جدایی، باعث تجربه استرس بالایی در فرد می‌شود.
علل و ریشه های بروز اختلال اضطراب جدایی
علت اختلال اضطراب جدایی را می‌توانیم در دو دسته کلی در نظر بگیریم:
-
عوامل محیطی:
برخی اتفاقات و عوامل محیطی که کنترل آن‌ها از دست ما خارج است،می‌توانند باعث ایجاد اختلال اضطراب جدایی (SAD) شوند. اتفاقاتی از قبیل پاندمی کرونا یا حوادثی همچون بیماری یا مرگ یکی از عزیزان، طلاق والدین و حتی از دست دادن حیوان خانگی.
در واقع در این دست اتفاقات، دوری و ناامنی تجربه می‌شود و خاطره آن تا مدت‌های زیادی همراه فرد باقی می‌ماند. تجربه این حوادث خصوصاً در دوران کودکی و نوجوانی تأثیر عمیق‌تری دارند.
-
ژنتیک و سابقه خانوادگی:
هرچند هنوز ژن خاصی به‌عنوان مسئول ایجاد اضطراب شناسایی نشده است اما تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که در نزدیکان خود فردی با اختلال اضطراب جدایی داشته‌اند، با احتمال بیشتری به این بیماری روانی مبتلا شده‌اند.
ممکن است علت بروز اختلال اضطراب جدایی ترکیبی از این دو باشد که اغلب ریشه محیطی آن، به کودکی و اتفاقات آن دوره مربوط است. مطابق آمار، میزان شیوع این اختلال در سنین کودکی تا نوجوانی، نسبت به بزرگسالی و در زنان، نسبت به مردان بیشتر است.
نشانه ها و علائم اختلال اضطراب جدایی در کودکان و بزرگسالان
راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) یک معیار دقیق و مشخص برای تشخیص انواع اختلالات و بیماری‌های روانی است. مطابق DSM-5، کودکانی که حداقل چهار هفته متوالی دارای چندین مورد از علایم و نشانه‌های این بیماری روانی باشند را، مبتلا به اختلال اضطراب جدایی (SAD) می‌دانیم. بروز این نشانه ها در بزرگسالان باید حداقل شش ماه ادامه داشته باشد.
علایم اختلال اضطراب جدایی مطابق DSM-5
- پریشانی دائمی و مکرر درمورد پیش بینی دوری از خانه یا عزیزان
- نگرانی مفرط درخصوص از دست دادن والدین یا فرزندان یا عزیزان در اثر بیماری یا حوادث ناگوار
- نگرانی و دلشوره مدام درمورد جدایی از والدین یا فرزندان و عزیزان بخاطر اتفاقات بدی مانند گم شدن یا دزدیده شدن
- امتناع از دوری از خانه به دلیل ترس از جدایی
- تنها نماندن در خانه
- دوری از خوابیدن بیرون از خانه بدون حضور افراد مهم و عزیزان
- کابوس‌های مکرر با محوریت جدایی
- تجربه مکرر علائمی مانند سردرد یا حالت تهوع در زمان جدایی یا گاها پیش‌بینی جدایی از فرد یا افرادی که به آن‌ها وابستگی دارد.
فراموش نکنید که تنها با دیدن این علائم نمی‌توان درمورد مبتلا بودن یا نبودن فرد به این بیماری نظر داد. برای تشخیص اختلالات روانی، نظر روانشناس یا روانپزشک متخصص ملاک است.
4 روش درمان اختلال اضطراب جدایی
برای درمان این اختلال می‌توان از شیوه‌های درمانی دارویی و غیر دارویی بهره برد اما اولین انتخاب، روش‌های درمانی غیردارویی است. شیوه مواجهه و حساسیت‌زدایی، شیوه تشویقی و شیوه درمان شناختی رفتاری (CBT) از جمله روش‌های درمان مؤثر غیر دارویی اختلال SAD هستند. در ادامه به‌طور مختصر به توضیح هریک می‌پردازیم و سپس داروهای درمانی را معرفی می‌کنیم.
شیوه مواجهه و حساسیت زدایی
این روش برای درمان اختلال اضطراب جدایی کودکان و بزرگسالان مفید است. در این شیوه درمانی، فرد با موقعیت‌های اضطرابی مواجه می‌شود. شدت تجربه اضطراب از کمترین حد شروع شده و به آرامی افزایش پیدا می‌کند تا در طول زمان، میزان احساس استرس فرد کم و کمتر شود.
روش مواجهه و حساسیت زدایی، برگرفته از اصل عادت‌سازی در تئوری یادگیری است. در واقع این شیوه معتقد است زمانی که فرد از مواجهه با افراد، موقعیت‌ها یا چیزهایی که موجب تجربه استرس و اضطرابش می‌شود دوری می‌کند، تنها احساسات ناخوشایند را دور نگه داشته و چیزی از بین نرفته است.
در این شیوه درمانی، مراجع و درمانگر با کمک یکدیگر موقعیت‌های اضطراب زا و میزان شدت آن‌ها را بررسی می‌کنند. سپس از ساده‌ترین‌ها شروع می‌کنند و مرحله به مرحله پیش می‌روند. مدیریت اضطراب در هر یک از موقعیت‌ها، شرط ورود به مرحله بعدی و شدیدتر است.
به‌عنوان مثال کودکی که از دوری و عدم حضور والدینش دچار اضطراب می‌شود در مرحله اول برای چند ثانیه از آن‌ها دور می‌شود اما می‌داند این دوری زیاد طول نمی‌کشد و می‌تواند دوباره در کنار والدینش باشد. به مرور مدت زمان جدایی بیشتر و بیشتر می‌شود تا جایی که دیگر نبود والدین برایش دلهره‌آور نیست.
شیوه مواجهه و حساسیت‌زدایی احتمالاً مؤثرترین روش درمانی اختلال اضطراب جدایی است.
شیوه تشویقی
این شیوه درمانی بیشتر در کودکان کاربرد دارد. پایه و اساس آن حول محور پاداش‌دهی است و نیاز به مشارکت والدین دارد. ابتدا توافقی بین کودک و والدین صورت می‌گیرد که مطابق آن با انجام هر یک از اهداف تعیین شده برای کودک، والدین پاداش خاصی را به او می‌دهند.
به‌عنوان مثال والدین با کودک توافق می‌کنند به ازای 15 دقیقه تنها ماندن یا دوری از والدین، یک جایزه یا تفریح مشخصی را دریافت کند. در صورتی که کودک بتواند این مدت را بدون بروز نشانه‌های اضطراب سپری کند، جایزه وعده داده شده را دریافت خواهد کرد.
درمان شناختی رفتاری (CBT)
روانشناسان از این شیوه برای درمان بسیاری از اختلالات روانی بهره می‌برند. مطابق این روش درمانی، علت اصلی بروز اختلال SAD، افکار، باورها و نگرش‌های نادرست افراد است. این شیوه هم برای درمان اختلال اضطراب جدایی کودکان و بزرگسالان، بسیار مؤثر و کاربردی بوده است.
CBT دارای سه مرحله شناخت و آموزش، کاربرد و ارزیابی است.
- مرحله شناخت و آموزش: در این مرحله فرد با عوامل اضطراب‌زا و اثرات جسمی و روانی استرس و اضطراب دائمی آشنا می‌شود. سپس شیوه‌های خودکنترلی و مدیریت شرایط در موقعیت‌های اضطرابی را یاد می‌گیرد.
- مرحله کاربرد: در این بخش مراجع باید آموزش‌های مرحله قبل را به‌کار گیرد. احتمالاً در ابتدا استفاده از دانسته‌ها در خصوص مدیریت شرایط کمی دشوار است اما به مرور فرد مهارت لازم را پیدا می‌کند.
- مرحله ارزیابی: طی این مرحله، فرد باید شیوه‌هایی که یاد گرفته و از آن‌ها برای کنترل اضطراب و استرس استفاده کرده است را، مورد ارزیابی قرار دهد. این کار کمک می‌کند میزان اثربخشی هر یک از آن‌ها بررسی شود. ممکن است یک شیوه برخورد و کنترل برای فردی بسیار مفید باشد، در حالیکه برای دیگری اثربخشی چندانی ندارد.
درمان دارویی اختلال اضطراب جدایی
درمان دارویی برای اختلال SAD زمانی پیشنهاد می‌شود که سایر شیوه‌های درمانی نتیجه نداده باشند. البته برای مواردی که میزان اضطراب و نشانه‌های آن در حد بالایی باشد، دارو تجویز می‌شود. مصرف دارو به تنهایی مؤثر نیست و همواره استفاده از آن در کنار روش‌های درمانی رفتاری مانند CBT توصیه می‌شود.
نتایج تحقیقات نشان می‌دهند داروهای ضدافسردگی سه حلقه‌ای که شامل ایمی پرامین و کلومی پرامین هستند، در درمان اختلال SAD مؤثر واقع شده‌اند. از طرفی داروهای مهارکننده‌های انتخابی جذب سروتونین (SSRI) در کودکان و بزرگسالان اثربخشی بالایی را از خود نشان داده است.
جمع‌بندی
محققان و روانشناسان معتقدند استرس و اضطراب تا حدی برای زندگی نرمال لازم و حتی ضروری است. اما زمانی که میزان تجربه اضطراب و دلشوره باعث ایجاد اختلال و مشکل می‌شود، اختلال روانی به حساب می‌آید.
اختلال اضطراب جدایی (SAD)، یکی از انواع اختلالات اضطرابی است که با جدایی و دوری فرد از اشخاص و اشیایی که به آن‌ها وابسته است، بروز می‌کند. پیش از این روانشناسان اختلال SAD را صرفاً تا سنین زیر 18 سالگی، به‌عنوان یک اختلال روانی در نظر می‌گرفتند اما طبق آخرین تحقیقات، بسیاری از بزرگسالان نیز این اختلال را تجربه می‌کنند.
هرچند علائم و نشانه های اختلال اضطراب جدایی در کودکان بسیار واضح‌تر از بزرگسالان است، اما برای تشخیص نهایی، نظر یک روانشناس یا روانپزشک متخصص لازم است.
اختلال اضطراب جدایی می‌تواند ناشی از عوامل ژنتیکی و سوابق خانوادگی یا برخی عوامل محیطی ناخوشایند باشد. البته ممکن است هر دو در بروز آن دخیل باشند.
مؤثرترین و کارآمدترین روش درمانی اختلال اضطراب جدایی، رفتار درمانی شناختی (CBT) است. با این حال در موارد حاد و زمانی که سایر شیوه‌های درمانی بی‌نتیجه باشند، داروهای ضد افسردگی و SSRI ها تجویز می‌شوند.
درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا می تواند منجر به ایجاد برخی طرحواره‌های ناکارامد چون رهاشدگی گردد. همچنین در صورت عدم توجه و مداوا منجر به افت تحصیلی، عدم موفقیت شغلی، افسردگی، اختلال شخصیت وابسته و یا سایر اختلالات اضطرابی می‌گردد.
روانشناسان متخصص ما در مرکز مشاوره کلینیک تراپیا، در کنار شما هستند تا برای تشخیص دقیق و درمان و کنترل اختلال اضطراب جدایی، شما را یاری کنند. برای مشاوره رایگان کافیست با کارشناسان ما تماس بگیرید.
