تقریباً همه ما حداقل یک یا دو ترس غیرمنطقی مثل ترس از عنکبوت یا معاینه دندان پزشکی داریم. در اکثر افراد این ترس ها جزئی هستند؛ اما وقتی احساس هراس آن قدر شدید می شود که در زندگی عادی فرد ایجاد اختلال می کند، به آن فوبیا می گویند. به طور کلی می توان فوبیاها را به دو دسته تقسیم کرد؛ فوبیاهای خاص و فوبیاهای پیچیده. در این مقاله می خواهیم شما را با یکی از انواع فوبیاهای خاص به نام فوبیای وضعیتی (هراس وضعیتی) و انواع فوبیا وضعیتی آشنا کنیم. همچنین علائم و روش های درمان فوبیای وضعیتی را نیز مرور خواهیم کرد.
فوبیای وضعیتی چیست؟
همانطور که در مقدمه نیز اشاره شد، فوبیای وضعیتی (Situational Phobia) یکی از انواع فوبیاهای خاص محسوب می‌شود. فوبیای خاص، ترس شدید از یک شی یا موقعیت و وضعیت به خصوص، به صورت غیر منطقی و غیر معقول است. از شایع‌ترین فوبیاهای خاص می توان به 1- فوبیای حیوانات (زوفوبیا)، 2- فوبیای وضعیتی، 3– فوبیای خون و تزریق و جراحت و سایر موارد مثل فوبیای خفگی، صداهای بلند، فوبیای دلقک و … اشاره کرد.
فرد دارای اختلال فوبیای وضعیتی یا Situational Phobia، ترس بیش از اندازه و غیر معقول از یک موقعیت و وضعیت خاص دارد که باعث ایجاد واکنش‌های فیزیکی و احساسی شدید در او می شود.
انواع هراس وضعیتی
فوبیاها در اشکال و اندازه‌های مختلف وجود دارند. از آنجایی که تعداد نامحدودی از موقعیت‌های مختلف وجود دارد که یک فرد ممکن است از آن وحشت شدید و غیر منطقی داشته باشد، فهرست فوبیاهای وضعیتی بسیار طولانی است. برخی از متداول ترین انواع فوبیای وضعیتی عبارتند از:
- فوبیای پرواز (Aerophobia): ترس از هواپیما یا ایروفوبیا یکی از شایع‌ترین فوبیاهای وضعیتی است که در آن فرد ترس بسیار شدیدی را هنگام پرواز هواپیما تجربه می‌کند. شدت این ترس در برخی افراد به حدی است که ممکن است دچار حمله پنیک شوند.
- فوبیای مکان‌های باز و شلوغ (Agoraphobia): آگورافوبیا هراس شدید از حضور در مکان‌های شلوغ و باز مانند مراکز خرید، سینما و فرودگاه‌ها و … است که معمولا به دلیل ازدحام زیاد، امکان خروج سریع و راحت از آنها وجود ندارد.
- فوبیای رانندگی (Amaxophobia): ترس از رانندگی یا آماکسوفوبیا یکی دیگر از ترس‌های متداول است.
- فوبیای تنهایی (Autophobia): اختلال اتوفوبیا، ترس و اضطراب بی مورد و غیر طبیعی از تنهایی است.
- فوبیای مکان های بسته (Claustrophobia): فرد مبتلا به کلاستروفوبیا هنگام قرار گرفتن در مکان کوچک یا قفل شده، آسانسور، اتاقک MRI، مترو، یونیت دندان‌پزشکی و دیگر جاهای بسته دچار وحشت و اضطراب می‌شود.
- فوبیای سفر (Hodophobia): اگر فردی از سفر کردن یا حتی فکر کردن به آن دچار وحشت شود، به هودوفوبیا مبتلا است.
علائم فوبیای وضعیتی:
انواع مختلفی از هراس وضعیتی وجود دارد، اما تقریبا تمام آنها نشانه‌های مشترکی از جمله موارد زیر را دارند:
- احساس ناگهانی ترس شدید، اضطراب و پنیک هنگام مواجه شدن و یا حتی فکر کردن به آن وضعیت خاص
- آگاهی داشتن به غیر منطقی و اغراق آمیز بودن ترس، در عین حال ناتوانی در کنترل آن
- تشدید اضطراب هنگام نزدیک شدن به زمان یا مکان آن موقعیت
- انجام دادن هرکاری برای اجتناب از آن وضعیت خاص و یا تحمل آن با ترس و اضطراب شدید
- ایجاد مشکل در عملکرد عادی فرد به دلیل ترس بیش از اندازه
- واکنش های فیزیکی و احساسی نظیر عرق کردن، افزایش ضربان قلب و مشکل در تنفس
- احساس تهوع، سرگیجه یا غش کردن
- در کودکان: گریه کردن، کج خلقی، چسبیدن به والدین و امتناع از نزدیک شدن به منبع ترس
چه زمانی به پزشک متخصص یا روان درمانگر مراجعه کنیم؟
داشتن ترس غیر منطقی می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد. اینکه مجبور باشید به جای استفاده از آسانسور از پله استفاده کنید یا در یک مکان شلوغ احساس اضطراب شدید کنید، تا زمانی که زندگی شما را مختل نکرده باشند فوبیا در نظر گرفته نمی‌شوند؛ اما در صورتی که استرس و وحشت بر عملکرد شغلی شما، تحصیلی یا موقعیت‌های اجتماعی‌تان تاثیر می‌گذارد، حتما با یک پزشک یا روان درمان گر صحبت و مشورت کنید.
علل ایجاد فوبیای وضعیتی
تاکنون علت دقیقی برای فوبیا و هراس وضعیتی یافت نشده است؛ اما موارد زیر می‌توانند در بروز این اختلال در یک فرد موثر باشند:
تجربیات منفی در گذشته: بسیاری از هراس‌ها از جمله فوبیاهای وضعیتی در اثر تجربه منفی یا حمله پنیکی مربوط به یک موقعیت خاص که در گذشته رخ داده است، به وجود آمده‌اند.
عوامل ارثی و محیط اطراف: امکان دارد رابطه‌ای بین فوبیای شما و ترس و فوبیاهای پدر و مادرتان وجود داشته باشد که می‌تواند به دلیل عوامل ژنتیکی باشد و یا از محیط اطرافتان آموخته باشید.
عملکرد مغز: گاهی اوقات تغییر در عملکرد مغز نیز می‌تواند در ایجاد و گسترش فوبیا در یک فرد نقش داشته باشد.
عوامل ریسک فوبیای وضعیتی
بر اساس تحقیقات انجام شده مشخص شده است که عامل‌های زیر خطر ایجاد اختلال فوبیای وضعیتی در یک فرد را بالا می‌برد:
- سن: فوبیای وضعیتی اغلب در کودکی (زیر 10 سالگی) ظاهر می‌شود، اما می‌تواند در سنین بالاتر هم رخ دهد.
- بستگان شما: اگر کسی در خانواده‌تان فوبیای خاص یا اضطراب دارد، احتمال اینکه شما هم به یکی از اختلالات اضطرابی دچار شوید وجود دارد. این مورد هم می‌تواند در اثر وراثت باشد و هم ممکن است کودک با مشاهده هراس یکی از اعضای خانواده از یک وضعیت خاص، آن فوبیا را بیاموزد.
- خلق و خوی شما: اگر فرد حساس، کم رو یا بیش از حد منفی نگر هستید، خطر ابتلا به فوبیاهای وضعیتی در شما بیشتر است.
- تجربه ناخوشایند: تجربه یک اتفاق ترسناک مثل گیر کردن در آسانسور ممکن است باعث ایجاد فوبیا شود.
- تجربیات منفی دیگران: شنیدن درباره اتفاقات منفی و ناخوشایند مثل سقوط هواپیما می‌تواند منجر به بروز هراس در فرد شود.
عوارض فوبیای وضعیتی:
اگرچه فوبیاهای خاص از جمله فوبیای وضعیتی ممکن است برای دیگران احمقانه به نظر برسند، اما می‌توانند برای افرادی که این فوبیا را دارند ویرانگر باشند و با مشکلاتی که برای فرد مبتلا ایجاد می کنند، بر بسیاری از جنبه های زندگی او تأثیر بگذارند. در ادامه به چند مورد از عوارض ناشی از فوبیاهای وضعیتی اشاره می‌کنیم:
- انزوای اجتماعی: دوری کردن از موقعیت‌هایی که از آنها می ترسید می‌تواند باعث بروز مشکلات تحصیلی، حرفه‌ای و رابطه با دیگران در فرد مبتلا شود. کودکان مبتلا به این اختلالات در معرض خطر مشکلات تحصیلی و تنهایی هستند و در صورتی که رفتارشان تفاوت قابل توجهی با همسالانشان داشته باشد، ممکن است در مهارت های اجتماعی دچار مشکل شوند.
- اختلالات خلقی: بسیاری از افراد مبتلا به فوبیای وضعیتی، افسردگی و همچنین سایر اختلالات اضطرابی را نیز تجربه می کنند.
- مصرف مواد مخدر: استرس زندگی با یک هراس خاص شدید، ممکن است منجر به سوء مصرف مواد مخدر یا الکل شود.
- خودکشی: برخی از افراد با فوبیای خاص ممکن است در معرض خطر خودکشی باشند.
رویکردهای درمانی
هدف از درمان فوبیای وضعیتی بهبود کیفیت زندگی فرد مبتلاست؛ به گونه‌ای که دیگر توسط ترس‌های خود محدود نشود. برای درمان این نوع از فوبیا دو روش 1-روان درمانی و 2-درمان دارویی استفاده می‌شود که در ادامه آنها را بررسی می‌کنیم.
1- روان درمانی
صحبت با یک روانشناس می‌تواند به شما در مدیریت فوبیای خود کمک کند. مواجهه درمانی (Exposure Therapy) و رفتار درمانی شناختی (CBT) موثرترین درمان‌ها در حوزه روان درمانی هستند:
- مواجه درمانی
این روش درمانی بر پاسخ شما به وضعیت یا موقعیتی که از آن می‌ترسید تمرکز دارد. در Exposure Therapy فرد بیمار را به تدریج و به دفعات در معرض منبع ترسش قرار می‌دهند و افکار و احساساتش به او کمک می‌کند تا اضطراب خود را مدیریت کند. برای مثال اگر شما از سوار شدن در آسانسور می‌ترسید، درمان شما از فکر کردن به آسانسور، تماشای تصویر آسانسور، نزدیک شدن به آن تا قدم گذاشتن در آسانسور پیشرفت می‌کند. در مرحله بعد یک طبقه را با آسانسور می‌پیمایید و در مراحل بعد برای جابجایی در چند طبقه از آسانسور استفاده می‌کنید و پس از آن در آسانسور شلوغ سوار می‌شوید.
- رفتار درمانی شناختی
روش Cognitive Behavioral Therapy یا CBT، ترکیبی از قرار گرفتن در معرض منبع ترس با سایر تکنیک‌ها برای یادگیری چگونگی مواجه شدن با موقعیت ترسناک است. در این روش درمانی شما باورهای جایگزین درباره ترس‌ها و احساسات خود و تاثیری که بر زندگی شما داشته‌اند یاد می‌گیرید. در درمان CBT بر یادگیری حس تسلط و اعتماد به نفس روی افکار و احساسات خود به جای تحت تاثیر ترس قرار گرفتن تاکید می‌شود.
2- درمان دارویی
به طور کلی استفاده از روش مواجه درمانی برای معالجه فرد دارای فوبیای وضعیتی موفق است؛ اما گاهی استفاده از برخی داروها باعث کاهش علائم اضطراب و حملات پنیک هنگام فکر کردن و مواجه شدن با عامل ترس می‌شود.
داروها ممکن است در مراحل اولیه درمان و یا برای کوتاه مدت و موقعیت‌های خاص مثل سوار شدن هواپیما، قبل از مراجعه به دندان پزشک یا انجام MRI تجویز شوند. متداول‌ترین داروها برای این منظور عبارتند از :
- بتا بلاکر ها (Beta Blockers): این داروها باعث جلوگیری ترشح آدرنالین شده و در نتیجه ضربان قلب و فشار خون بالا، لرزش صدا و اندام‌ها که ناشی از اضطراب است را کاهش می‌دهند.
- آرام بخش ها (Sedatives): داروهایی به نام بنزودیازپین ها با کاهش میزان اضطرابی که احساس می‌کنید به شما کمک می‌کنند تا آرام شوید. آرام بخش‌ها باید با احتیاط استفاده شوند، زیرا می‌توانند اعتیادآور باشند و در صورتی که سابقه اعتیاد به الکل یا مواد مخدر دارید باید از مصرف آنها خودداری کنید.
درمان‌های خانگی و تغییر سبک زندگی
برخی تغییرات در سبک زندگی می‌تواند به مدیریت بهتر اضطراب ناشی از فوبیاهای وضعیتی کمک کند که در مورد آنها می‌توانید با پزشک معالج خود مشورت کنید. در زیر به نمونه‌هایی از روش‌های درمان خانگی فوبیاهای خاص اشاره شده است:
- استراتژی‌های ذهن آگاهی: راهبردهای ذهن آگاهی یا Mindfulness می‌تواند در یادگیری نحوه تحمل اضطراب و کاهش رفتارهای اجتنابی از ترس مورد نظر مفید باشد.
- تکنیک های تمدد اعصاب: روش‌های ریلکس کردن مانند تنفس عمیق یا تمرینات یوگا می‌تواند به مقابله با اضطراب و استرس کمک کند.
- ورزش: داشتن فعالیت بدنی نیز در مدیریت استرس و اضطراب مرتبط با فوبیای وضعیتی می‌تواند چاره ساز باشد.
سخن آخر
در این مقاله با فوبیای وضعیتی (هراس وضعیتی)، انواع و علائم آن آشنا شدیم. همچنین راهکارهایی برای درمان فوبیای وضعیتی ارائه شد. در صورتی که نشانه های این فوبیا را دارید درمان حرفه ای می تواند به شما کمک کند که به هراس وضعیتی خود غلبه کنید یا آن را به گونه ای موثر مدیریت کنید تا اسیر ترس های خود نشوید. ما در کلینیک آنلاین روانشناسی تراپیا نیازهای بیمار را در اولویت قرار می دهیم و روان شناسان ما با بررسی دقیق علائم هر مراجعه کننده، بهترین و مناسب ترین روش درمانی را انتخاب می کنند. تمام تلاش ما بهبود سلامتی شما، کاهش استرس و بهبود کیفیت زندگی تان است.
